ZO MITE THAU : ZO-THAU (Flintlock)

                                                 ZO MITE THAU : ZO-THAU (Flintlock)

Leitung mun tuamtuamah gal nanna ding galhiem, a khang khangin hing om suhsuh hi. Tulai tah aa a kizang thaute pen Europe gamah 1326 AD kumin kizangh ta a, gal do nadingin kum zalom sawm-le-li pawlin kipan hi ci-in kiciamtee hi.

A.D Kum zalom sawm-le-nga hun pawl aa kipanin nitumna lam gamah mikangte' pilna ang khang in, sum bawl sumzuakna ang khang a, set tawh nasepnate ang om hi. Tua hun aa kipan Mikangte in mun tuamtuamah siahgam(provincial colony) ang sui ciat uh hi. English mikangte in kum zalom sawm-le-sagih kiim pawlin India gamah phualpi ang sat uh hi. Tua pan French-te in tuu nuam ahih manin French leh English te ang kikap hi. Tua nah a gam ukpite pen sum leh thauvui thautang tawh huu tua uh ahii man-in India gam leh Kawlgam sungah thau ang tam mama ta hi. Tua bangin Mikang kumpi'n Kawlgam Mizogam leh Manipur gamte a lak zaw ciang un a gammite' thauvui thautang nei-te unpi/vehpi khopsah ahih manin, a mawkna-a Mikang kumpite' khut tunga a piek sang-un Zogamah zua uh a, sum sua uh hi. Tua bangin Zogam nangawnah thau ang leetkhia ta ahihi.

ZO THAU ANGPUNG KIPAN NA

Nidanglai in thau a om man- in, i pu i pate in sa leh gal zong, lum leh tei tawh na that uh a, "Zanga vuisa vannuai siing i lel, Tangsial bang sun ta'ng e, Tuai ei umtui bang ka khuai hi" na ci uh hi.

Pu Khan Thuam uk hun bei kuanin Kawlgam, Mizogam leh Manipur gam panin a kila thau om pianpian ta hi. Ahii hangin thau tam nai lo a, lum leh tei mah kitam zah pen lai hi. Uhkpipa Kam Hau ang khan ciang(1848) thau ang tam pianpian ta hi. 1857 kumin Pu Kam Hau ten Manipur gam singtang khua khat va do-gawp uh a, Meiteite zong thangpai lua kisa-in a Leengpa uh Chandra Kirti Singh(Ngameingam) leh a galkap 2000 val Kam Hau do dingin Tedim zuanin ang kuan uh hi. Singgial Khawtaw Meitei gun aa om Suangsuang kicina munah nasia tahin kikap uh a, Meiteite a guallelh ciangin a suakta sunte tai uh a, a thau nuasia teng uh singhawm suanghawm sunga a seelte uh a kimu tawh, tui sung pana kinga tawh a kikaihkhop ciangin Zogamah thau ang tam thei pan hi. Pu Khaw Cin hun ciangin thau ang kicing pian ta a, Zogam a Mikangte ang tun hun 1890 kum pipi-in zong Zo mite thaulawng 2173 ang kai-khawm jota hi.

ZO LEH THAULAWNG KIKHEN THEI LO

I Pu i pate in thaulawng tawh kisai bang-ci bang ngaisutna nanei uh ahei ihci uhleh: Nidanglai in sa leh gal ma thupi pen hi. Lum leh tei pen mihing khat leh khat ahi a, ganhing khat popo tawh kitanghau-na bang beh ah kizang thei a, thau pen a lum leh tei zahte uh tawh tee-na-in ang kikhai mama mawk hi. Thau a kitawi ciangin gal leh sa tungah gualzaw-na thakhat in ang khang hi. Tua bangin Zo mite' nuntahna-ah thau pen ang thupi mama ta ahih manin a laung uh tawh nakhel-ngam ta uh hi. Mikang Kumpite in Zogam aa thau josie hing kai-khop sieng maw pen na-na sa mama uh a, a thau te-uh a tatkia/lakia nading un a neih a lamh josie uh pia ngam uh hi. A thaulawng a it manin a sii-law zong om ahi manin "Zo mite in a zi sangin a thaulawng a it zaw hi" ci dongin Kawlgam sungah kiciamte vawt mawsam hi.

I pu ipate in thaulawng tawh a lungsim ngaisutna uh na genkhia uh hi. Gal leh sa a mat-a a lungdam mama ciangun khuomual ah hanla sa in thau kap-in mualsua uh hi. Tua beh hi loin si ni ciangin pasal te bang kap loin a kaa(cry) tangin min sialin thau nakap uh hi. Tua pen a kaa tanga a ngaisut ahi hi. Tua bangin Zo pasal khat pen thau tawh kikhen thei lo hi.

THAUVUI  BAWLNA

Mikangte ang tun hunin Zo mite in thau nei jo tham beh tham loin thauvui nangawn bawl thei jota uh hi. Tua ahi manin Mikangte na dawmm bawl lo uh hi. Thauvui bawl thei ahii man un Zo-thau tawh gal leh sa a dei a ut bangun na kap jota uh hi.

Zo Inn-nei ek-awng mun, ekk nelna muna leite leh innei aniia teng khawm in, beel sungah tui tawh kidia hi. Tua eklei diana tui pen vuttui bangin kikhaih a, tua a kikhaihkhia tui(nitrate) pen citui bangin al hi. Eklei kikhaihkhiatna tui pen la-in citui huanin kihuan kia hi. Citui i huan ciangin Zo ci ang suah mah bangin, tua eklei tui pen huan lei hang taw a, tua pen eklei kici pai hi. Tua eklei panin thauvui i dei bangbangin kibawl thei ta hi. Phalbi hunin eklei kihuan thei zaw deu hi.

Thauvui a sua thei nadingin kaat(sulphur)tawh hel kul a, kaat piankhiat thei nadingin gatang hal gaw in kisuvui hi. Tua loin, theidam sing ahih sih leh hongma sing ten nenin kihal a, tua meiholte kivuisah hi. Tu in ekleivui hai khat leh meihol vui hai khat halin tui kinelsah a, sumh ah a vui siang dong kisu hi. Tua bangin a vui siang dimdem dong 2vei 3vei dong kisu kiakia a, thauvui ang piang hi. A hoi leh a hoi lo theithei nadingin thauvui tawm khat la in, hal masa in. Thauvui khu a tunga a len to hst leh a hoih kici hi. A khu lei-ah a vial aa a lento sih leh hoih nai lo kici a, sumh sung ah kisu-su lai hi. Numeite in thauvui su leh sa kiman thei hi, kici hi. Mikangte ang khan ciangin kumpi sung panin kaat(sulphur)baih na tah in kinga thei ta hi.

Source:

Zoheisa Magazine 1988

Translated for Zo Version By: Zo Sangpy